Verwerking van een heftige gebeurtenis

De laatste tijd denk ik veel na over het einde van het leven. Wat is de manier waarop we willen gaan? Wat is de kwaliteit van ons leven in de laatste 5, 10, 20 jaar en hoe kunnen we dat nú al beïnvloeden? Ik nam een podcast op met mijn gedachten hierover. Hierin deel ik tevens een aantal ervaringen die ik heb gehad met de dood die me sterk zijn bijgebleven. Ik herinnerde me dat ik over één van die ervaringen als co-assistent een artikel had geschreven voor Post Magazine, het alumniblad van University College Utrecht. Graag deel ik - de naar het Nederlands vertaalde versie van - dit artikel uit 2013 met je. Het gaat over de verwerking van een heftige gebeurtenis en hoe daar in de tijd dat ik in het opleidingsziekenhuis rondliep vrijwel geen ondersteuning voor was. Het niet goed verwerken van dergelijke emotionele trauma’s kan zeer schadelijke gevolgen hebben op de lange termijn, en daarom is het ontzettend belangrijk om hulp te zoeken en te krijgen bij mentaal en emotioneel lijden.

Nachtdienst

Het was een donkere avond eind november en ik deed een nachtdienst op de Spoedeisende Hulp van mijn opleidingsziekenhuis. Het was tot nu toe stil geweest en de tijd kroop richting acht uur. Mijn maag vertelde me dat het tijd was voor het avondeten. Terwijl ik erover nadacht om toe te geven aan mijn rommelende maag, maakte de meest gevreesde pieper van het hele ziekenhuis zich bekend: het reanimatiesignaal. Het luide en prominente geluid van het alarm deed mijn hart binnen enkele seconden sneller kloppen, en zonder twee keer na te denken rende ik achter de dienstdoende arts aan naar de crashroom. Ik bevond me in een kamer vol ietwat nerveuze mensen, in een geordende chaos, wachtend op de patiënt wiens hart het had opgegeven. Het zou de eerste reanimatie zijn die ik in mijn leven zou meemaken, en, achteraf gezien, misschien ook wel een van de meest indrukwekkende. Omdat de patiënt geen man van in de zestig was, zoals je zou verwachten, maar een elfjarige jongen, en ik hem zou zien sterven. Het beeld van de ambulance die hem naar binnen bracht en de wanhoop in de ogen van al die doktoren is een beeld dat ik me levendig kan herinneren en dat ik nooit zal vergeten. Ik herinner me hoe ik daarna rondliep op de eerste hulp: verdoofd, geschokt, vol ongeloof.

Een schokkende gebeurtenis

In ziekenhuizen sterven mensen. Dat is een feit dat niemand zal of kan ontkennen. Een grote groep mensen die in een ziekenhuis werken, zal op een of andere dag te maken krijgen met de dood van een patiënt, en mogelijk een afschuwelijke. Dokters, verpleegkundigen, studenten, ambulancebroeders, lijkschouwers, laboratoriumpersoneel… Voor sommigen is het een meer normale gebeurtenis dan voor anderen, maar het blijft toch een schokkende gebeurtenis.

Het was een SEH-verpleegkundige die me achteraf vroeg of ik in orde was. Ik realiseerde me dat ik dat niet was, want ik was vooral bezig geweest met proberen om er een leerervaring van te maken, zoals bij alles tijdens onze coschappen. Maar eigenlijk schrok ik: ik heb best wat nare dingen gezien en meegemaakt, maar dit was echt heftig. In de maanden daarna dacht ik vaak terug aan die nacht. Het zette me aan het denken waarom dit beeld zo levendig in me opkomt, terwijl anderen wegebben. In de psychologie wordt een schokkende ervaring gedefinieerd als een gebeurtenis die plaatsvindt buiten het patroon van de gebruikelijke menselijke ervaring en die bij bijna iedereen duidelijk leed veroorzaakt. Het is een plotselinge en overweldigende gebeurtenis, waarbij een sterk gevoel van machteloosheid kan optreden. Met andere woorden, het is een gebeurtenis die zo aangrijpend is dat het moeilijk emotioneel te verwerken is. Er is een hele reeks symptomen die kunnen optreden, hetzij direct, hetzij maanden later. Lichamelijke symptomen zijn onder meer vermoeidheid, slapeloosheid, verhoogde spierspanning, hartkloppingen en veranderingen in seksueel verlangen. Psychologisch kunnen mensen concentratiestoornissen, depressie, woede, angstgevoelens, verhoogde waakzaamheid, hulpeloosheid en prikkelbaarheid ervaren. Bovendien kunnen slachtoffers, zonder voldoende ondersteuning, alcohol, drugs en geneesmiddelen op recept gaan gebruiken als een mechanisme om aan hun situatie te ontsnappen.

Psychologisch leed met gevolgen

Medisch personeel loopt een bijzonder hoog risico getuige te zijn van een schokkende gebeurtenis en om te lijden aan psychologisch trauma of emotioneel leed. Het kan al dan niet als een verrassing komen dat er onder artsen veel alcoholmisbruik, burn-out, depressie en zelfs zelfmoord voorkomen. Een meta-analyse uit 2004 laat zien dat artsen in de westerse wereld een significant hoger risico lopen om zelfmoord te plegen in vergelijking met de algemene bevolking. Mannelijke artsen hadden een risicoverhouding van 1,41, terwijl voor vrouwen het zelfmoordrisico nog meer werd verhoogd tot 2,27. Dit betekent dat vrouwelijke artsen meer dan twee keer zoveel kans hebben om zelfmoord te plegen dan niet-artsen. Theorieën over oorzakelijke factoren zijn onder meer werkgerelateerde stress, een hoge mate van verantwoordelijkheid en prestatiedruk. Voeg daar voor vrouwen aan toe de druk van het opbouwen van een carrière in een door mannen gedomineerd beroep, mogelijke seksuele intimidatie en het combineren van een carrière met een gezin. Een oorzakelijk verband tussen zelfmoord en alle bovengenoemde factoren is echter niet bewezen.

Feit is echter dat zelfmoordpogingen bij artsen vaak succesvoller zijn dan bij mensen die niet medisch geschoold zijn. Met middelen in overvloed, lijkt het erop dat artsen vaak hun toevlucht nemen tot zelfbehandeling met alcohol of drugs in plaats van zich tot collega's te wenden voor hulp. Dit wordt geïllustreerd door een rapport dat meer dan 50% van de artsen die in psychiatrische ziekenhuizen werden opgenomen, blijkbaar aan alcoholisme of drugsverslaving leed. Exacte cijfers over medisch personeel dat aan een burn-out of depressie lijdt, zijn niet beschikbaar, omdat er een hoge drempel lijkt te zijn om naar voren te komen en velen als gevolg daarvan in stilte lijden. *Hier zijn echter in toenemende mate cijfers over beschikbaar en het is een onderwerp dat veel onder de aandacht is momenteel.

Harde medische cultuur

De competitieve en vaak harde sfeer in de medische wereld is misschien wel de reden waarom artsen zo terughoudend zijn om hun medische collega's om hulp te vragen. Psychische problemen worden vaak niet genoemd, omdat artsen bang zijn voor stigmatisering, verlies van prestige en een minder succesvolle carrière. Vooral coassistenten en jonge artsen krijgen te maken met veel nieuwe en soms schokkende ervaringen, zonder dat er voldoende ondersteuning beschikbaar is. Emoties tonen als geneeskundestudent wordt door hun superieuren nauwelijks getolereerd, waardoor de bovengenoemde factoren al vroeg in een medische carrière duidelijk worden. Ziekte, trauma en dood, hoe vreselijk ook, maken deel uit van het werk, en zowel artsen als studenten moeten er gewoon maar mee omgaan.

Om terug te komen op mijn eigen ervaring met de dood van een kind: geen van mijn supervisoren heeft ooit gevraagd hoe ik met die schokkende ervaring omging. Ik had toen ook niet het gevoel dat ze zich zouden openstellen voor mijn gedachten en emoties. Een beetje onderzoek heeft me geleerd dat er in ziekenhuizen vaak geen vast protocol is over hoe om te gaan met schokkende gebeurtenissen en de psychologische impact die dit heeft op hun medisch personeel. Werknemers kunnen in principe bij hun leidinggevende terecht voor een verwijzing naar een bedrijfsarts of psycholoog. Dat geldt wel voor verpleegkundigen en ander medisch personeel in dienst van het ziekenhuis, maar niet voor studenten en artsen in een maatschap (een alliantie van een aantal specialisten, als zodanig ingehuurd door het ziekenhuis). In werkelijkheid kiezen velen ervoor om niet naar voren te komen over hun psychische problemen als gevolg van ziekenhuisgebeurtenissen vanwege de bovengenoemde redenen.

Psychisch lijden, als student of als arts, lijkt dus nauwelijks te worden erkend en vertrouwelijke ondersteuning is beperkt. Ongezonde zelfbehandeling, in afzondering lijden en zelfmoord zijn enkele van de ernstige gevolgen van het harde klimaat van de medische professie. Het streven naar een open houding ten opzichte van psychologische stress die in medische carrières wordt bereikt, zou een belangrijk doel van medisch management moeten zijn om vroegtijdige herkenning van psychisch lijden en beperkingen van medisch personeel te vergemakkelijken.

Ze zeggen dat gelukkige doktoren gelukkige patiënten opleveren, en dat zou zomaar waar kunnen zijn. Ik pleit voor een cultuuromslag in de medische wereld om een gezonde open sfeer te creëren waarin artsen menselijke gevoelens en omgang mogen hebben. Naar mijn mening zal dit de kwaliteit van de gezondheidszorg verbeteren en waarschijnlijk het respect van patiënten voor hun arts alleen maar vergroten. En dat laatste zou ook voor collega's moeten gelden...

Belangrijke notitie: Dit artikel is geschreven voor Post Magazine in 2013. In de tussentijd is er veel aan het veranderen in de medische wereld, waaronder coaching en psychologische ondersteuning voor artsen in opleiding. Het delen van dit artikel is niet bedoeld om de medische wereld in een negatief daglicht te zetten, maar juist om aan te kaarten hoe belangrijk adequate mentale en emotionele zorg is. Niet alleen voor zorgverleners, maar voor iedereen die iets heftigs meemaakt. Of dat nou een overlijden is, een relatiebreuk, een gemene opmerking, wat dan ook. Negatieve ervaringen moeten verwerkt worden, niet weggedrukt, om op de lange termijn op alle vlakken gezond te kunnen blijven.

Bronnen:
[1] Van der Heijden, F.M.M.A. et al. (2005) “Burnout in de opleiding tot medisch specialist.” Medisch Contact 47: 1905-1907.
[2] Lagro-Janssen, A.L.M. & Luijks, H.D.P. (2008) “Zelfdoding bij vrouwelijke en mannelijke artsen.” Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde 152: 2177-2181.
[3] Van Schaik, A.M. et al. (2010) “Te veel dokters kiezen de dood.” Medisch Contact 25: 1218-1220.
[4] Schernhammer, E.S. & Colditz, G.A. (2004) “Suicide rates among physicians: a quantitative and gender assessment (meta-analysis).” American Journal of Psychiatry 161: 2295-2302.