Gezondheid en ziekte in tijden van welvaart

Op de momenten dat ik om me heen kijk en me realiseer wat een ongekende welvaart wij kennen , stel ik mezelf ook regelmatig de vraag: Hoe heeft welvaart onze gezondheid beïnvloed? Op vele manieren hebben we het qua gezondheid en levensverwachting heel veel beter dan vroeger. We leven in een waanzinnige tijd van hygiène, technologie en innovatie. Onze (para)medische zorg is nog nooit zo goed en onze levensverwachting nog nooit zo geweest. Dat brengt grote voordelen met zich mee, maar er zijn ook nieuwe uitdagingen. Wat is de prijs die we betalen? In dit artikel neem ik je graag mee op reis langs de relatie tussen gezondheid, ziekte en welvaart.

Liever luisteren? Dan kan ook!

Gezondheid nam een sprint

Eeuwenlang werd een mens gemiddeld 30 jaar oud. De helft van de geborenen overleed namelijk al tijdens de kindertijd en de rest werd tussen de 50 en 70 jaar oud. [1] Sinds de vorige eeuw is onze levensverwachting echter aanzienlijk gestegen. In Nederland worden vrouwen nu gemiddeld 83 jaar en mannen 80 jaar oud. [2] Wat is er in die tijd gebeurd? Nou, een heleboel. 

Als je wel eens een film hebt gekeken die zich afspeelt in de 19e eeuw, dan heb je misschien wel een beetje een idee van hoe het leven er vroeger uit zag. Er was geen elektriciteit, geen centrale verwarming, geen stromend water en geen riolering. Vuilnis en uitwerpselen van paarden, honden en ook mensen lagen gewoon op straat. Grote kans dat je door een infectieziekte kwam te overlijden (vaak al in je eerste levensjaar) of dat je stierf door kou of honger. Onze omgeving had dus een belangrijke invloed op onze gezondheid. 

Maatregelen ter bevordering van de maatschappelijke hygiëne en comfort hebben een gigantische impact gehad op onze collectieve gezondheid en levensverwachting. Er is een elektriciteitsnetwerk en waterleiding aangelegd. We spoelen onze uitwerpselen weg door het riool en wassen onze handen met schoon water en zeep. Vuilnis wordt opgehaald en onze huizen zijn warm. We hebben over het algemeen meer dan genoeg te eten. 

Daarnaast zijn er belangrijke doorbraken geweest op biomedisch gebied. Antibiotica en vaccinaties zijn uitgevonden, levensreddende medicijnen zijn ontwikkeld, en met moderne beeldvorming en laboratoriumonderzoek kunnen we ontdekken welke ziekte er speelt. Veel infectieziekten zijn de kop in gedrukt, fysiologische stoornissen zijn te corrigeren en ernstige trauma’s zijn te verhelpen. De kans op kindersterfte is nog nooit zo laag geweest. We kunnen mensen vele malen langer in leven houden. Tegenwoordig gaat gezondheid minder over overleven en meer over welzijn.

Kalenderleeftijd versus biologische leeftijd

Gezondheid kan voor verschillende mensen op verschillende momenten een verschillende betekenis hebben. Maar uiteindelijk is gezondheid altijd een dynamisch proces, een zoektocht naar harmonie tussen lichaam, geest en omgeving. Tijdens dat proces is er één vaststaand feit: we worden ouder. Maar er zijn belangrijke verschillen in de manier waarop we ouder worden. Terwijl onze kalenderleeftijd voor iedereen op dezelfde wijze verschuift van jaar tot jaar, kan onze biologische leeftijd voor twee mensen die op dezelfde dag zijn geboren totaal verschillend zijn. 

Een mooi voorbeeld daarvan ontdekte ik tijdens de klinische stages van mijn geneeskundeopleiding. Voordat ik een patiënt binnenroep voor het consult kijk ik altijd even naar de basisgegevens, waaronder de geboortedatum. Ik leerde toen dat die kalenderleeftijd niet zo heel veel zegt over de vitaliteit van iemand. Het kwam regelmatig voor dat er een patiënt binnenkwam die wellicht jonger was dan mijn eigen vader, maar er véél ouder uit zag! Shockerend vond ik het, dat je op je 55e er al uit kon zien alsof je ver in de 70 was. Tegelijkertijd kwam ik juist ook hele kwieke ouderen tegen die op hun 90e nog mentaal scherp en fysiek sterk waren. Het zette me aan het denken: waarom veroudert de ene persoon biologisch sneller dan de andere?

De arts-onderzoekers Rudi Westendorp en David van Bodegom geven in hun boek “Oud worden in de praktijk” ook zo’n voorbeeld. Ze bespreken de Nederlandse Hans van 68 jaar die op het spreekuur kwam met diabetes, een hoge bloeddruk en pijn in de benen door dichtgeslibde aderen. Geen uitzondering in onze Westerse wereld. Daartegenover zetten zij Kwaku, een Ghanese man van 88 jaar die nog vol energie op het Afrikaanse platteland werkte. Kwaku bleek ook geen uitzondering binnen zijn gemeenschap. De wetenschappers concludeerden tijdens hun veldonderzoek dat de mensen daar zowel vanbuiten als vanbinnen mooi oud worden, zelfs zonder moderne medische zorg. [1]

Aanpassen aan de omgeving en externe invloeden

Wat is volgens de auteurs van “Oud worden in de praktijk” het geheim van mensen zoals Kwaku? Dat zijn genen bij zijn omgeving passen. Onze genen dragen immers onze blauwdruk en hebben dus tot op zekere hoogte de controle over wat er in ons lichaam gebeurt. De evolutietheorie van Charles Darwin stelt dat organismen zich door natuurlijke selectie aan hun omgeving aanpassen. Genen die een kenmerk tot uiting brengen die ervoor zorgt dat het organisme zich kan voortplanten zullen overleven, terwijl minder succesvolle genen niet worden doorgegeven aan de volgende generatie. [3] Een simpel voorbeeld: een konijn dat hard kan rennen wordt minder snel gegrepen door een vos, en heeft daardoor een grotere kans om zich voort te planten en zijn genen door te geven dan een langzamer konijn. 

Op deze manier hebben onze lichamen zich steeds aangepast aan de omgeving waarin we leefden. Je kunt je misschien wel voorstellen dat natuurlijke selectie sneller gaat bij organismen met een van nature kortere levensduur en hogere reproductiecapaciteit. Bepaalde bacteriën kunnen zich elke 20 minuten delen en kunnen dus veel sneller inspelen op veranderende omstandigheden. De mens doet daar echter zo’n 20 jaar over. Dat was an sich niet zo’n probleem, want we zijn ondanks onze tekortkomingen een uiterst succesvolle soort. Maar de laatste honderd jaar is onze omgeving dramatisch veranderd, met name door ons eigen toedoen.

Veranderingen in sneltreinvaart

We leven in een tijd van overvloed. We hebben veel suiker- en transvetrijk eten tot onze beschikking. Alles is verkrijgbaar in de supermarkt en we kunnen het zelfs tot in de keuken laten bezorgen. Veel van ons werk wordt uit handen genomen door machines of vindt plaats achter een computer. Auto’s, brommers en treinen brengen ons overal naartoe. We hebben liften en wasmachines en koelkasten en magnetrons. Waar vroeger het voedsel schaars en de lichamelijke activiteit hoog was, is dat nu andersom. Nu hebben we voedsel in overvloed en bewegen we minimaal. Deze veranderingen zijn allemaal in sneltreinvaart aan onze lichamen geïntroduceerd. Ons genenpakket was daar niet op voorbereid. 

Iemand zoals Kwaku leeft nog op de ouderwetse manier, met genen in harmonie met de omgeving. Ghanezen die op jonge leeftijd naar de hoofdstad verhuizen, nemen echter een westerse leefstijl aan. Hierdoor overlijden zij niet aan infecties, zoals veel jongeren op het platteland, maar ontwikkelen zij wel overgewicht, diabetes en hart- en vaatziekten. Rudi Westendorp en David van Bodegom schrijven hierover: “Het is ronduit verwarrend om in een zich ontwikkelend land als Ghana tegelijkertijd de vroege sterfte door gebrek en de late sterfte door overvloed te zien.” [1] Dat lijkt mij inderdaad een verwarrend beeld, maar het geeft ons ook een clue, namelijk dat onze leefstijl een belangrijke rol speelt in de tegenwoordige westerse gezondheidsproblematiek. 

De cijfers zijn confronterend…

In 2019 had de helft van alle volwassenen in Nederland matig tot ernstig overgewicht. De trend van overgewicht en obesitas zijn stijgende, ook onder kinderen. [4] Overgewicht, en daarbij met name de vetmassa, is een belangrijke indicator voor chronische gezondheidsproblemen zoals diabetes en hart- en vaatziekten. Ook kanker en onvruchtbaarheid zijn geassocieerd met overgewicht. Er is een grote hoeveelheid wetenschappelijk bewijs dat er een rechtlijnige relatie is tussen overgewicht en de kans op overlijden. Dus hoe hoger het overgewicht, hoe hoger de kans op sterfte. [5]

Een vijfde van de volwassenen in Nederland rookt. Gelukkig is de trend dalende, want roken richt schade aan aan alle organen in het lichaam. Roken is geassocieerd met een algehele slechtere gezondheid, een zwakker immuunsysteem en dus meer infecties, longaandoeningen zoals astma en COPD, hart- en vaatziekten, diabetes, verminderde vruchtbaarheid, depressie en kanker. [6]

Als we gaan kijken naar de doodsoorzaken in Nederland vind je aandoeningen als kanker, beroerte, hartaanval, COPD en diabetes hoog in de lijst. Een kwart van alle mensen overlijdt aan hart- en vaatziekten, en een derde aan kanker. [7] Deze aandoeningen worden geschaard onder de zogenaamde welvaartsziekten. Zeker 60% van alle sterfte wordt inmiddels veroorzaakt door welvaartsziekten. En dat cijfer geeft alleen het overlijden aan, en zegt nog niets over de lijdensweg die daaraan vooraf is gegaan. Medicatie, operaties of chemotherapie zijn zeer ingrijpende interventies die de kwaliteit van leven behoorlijk negatief kunnen beïnvloeden. 

Gezond oud(er) worden

Dat we mensen steeds langer in leven kunnen houden betekent niet dat die extra jaren ook prettig leven zijn. De levensjaren die iemand in Nederland kan verwachten om in goed ervaren gezondheid door te brengen is gemiddeld 60 jaar. [8] Met een huidige levensverwachting van rond de 80 betekent dat dat er gemiddeld zo’n 20 jaar lang allerhande kwalen de ervaring van het leven kunnen verpesten. Let wel: dit is een gemiddelde. Bij een groeiende groep mensen ontstaan die kwalen al veel eerder in het leven, soms al voor het 40ste levensjaar. 

Ik heb een vraag voor je. Zou je liever 100 worden, maar de laatste 30-40 jaar allerhande pijnklachten hebben, niet meer kunnen lopen of dagelijks gedialyseerd moeten worden; of ben je tevreden met een overlijden op je 80ste terwijl je de jaren ervoor nog vitaal door het leven bent gegaan? Veel ouderen vinden oud worden een lijdensweg, terwijl voorbeelden zoals Kwaku laten zien dat dat niet zo hoeft te zijn. In plaats van meer jaren aan het leven toe te voegen, zouden we ons moeten richten op meer leven aan de jaren toevoegen. De kwaliteit van leven omhoog brengen, zodat mensen vitaal ouder kunnen worden. En de sleutel daarvoor vinden we niet in medicijnen en operaties, maar in leefstijl. 

Op het gebied van leefstijl liggen precies de kansen om een gezondere samenleving te vormen. Het soort aandoeningen waar we nu voornamelijk mee te kampen hebben zijn grotendeels te voorkomen, te remmen of zelfs om te keren met flinke aanpassingen in de leefstijl. Naar schatting zou 30% van de kankergevallen kunnen worden voorkomen door een gezonde leefstijl, en zijn er geweldige resultaten van leefstijlprogramma’s waarmee diabetes zelfs omgekeerd kan worden. [9][10]

Leefstijlfactoren als voeding, beweging, slaap, ontspanning, sociaal contact en de vermijding van verslavende middelen spelen een belangrijke rol in het wel of niet ontwikkelen van welvaartsziekten. Hoe jonger je begint met een gezonde leefstijl, hoe minder schade er aangericht kan worden. Voorkomen is immers beter dan genezen. Maar ook op oudere leeftijd hebben leefstijlaanpassingen absoluut zin en kan de kwaliteit van leven sterk verhoogd worden. Inzetten op leefstijl is voor iedereen belangrijk. Begin liever vandaag dan morgen. Met Gezond Kompas geef ik je graag de handvatten om je gezondheid te begrijpen en er weer grip op te krijgen. Zodat je een leven lang gezond door het leven kan gaan!

Wat vond je van dit artikel? Laat het hieronder weten. 

Bronnen:
[1] R. Westendorp & D. van Bodegom. Oud worden in de praktijk. Amsterdam: Atlas, 2015.
[2] Levensverwachting. Volksgezondheidenzorg.info
[3] R.M. Nesse & G.C. Williams. Why We Get Sick. New York: Vintage Books, 1995.
[4] Overgewicht. Volksgezondheidenzorg.info
[5] W. Cortvriendt. Hoe word je 100? De feiten over hoe we gezond en jong blijven. Nederhorst Den Berg: Uitgeverij Lucht BV, 2015.
[6] Roken. Volksgezondheidenzorg.info
[7] Ranglijst doodsoorzaken op basis van sterfte. Volksgezondheidenzorg.info
[8] Gezonde levensverwachting. Centraal Bureau van de Statistiek, 2020.
[9] Standpunten Leefstijl en Kanker. KWF Kankerbestrijding, 2018.
[10] Kun je genezen van diabetes type 2? Diabetesfonds.