Het venijn in zonneschijn

Oh de zon, de zon. Die prachtige reuzenster die ons warmte, licht en leven geeft. Tegelijkertijd kan de zon ook bijzonder schadelijk zijn voor onze gezondheid. In dit artikel beschrijf ik hoe de straling van de zon effect op ons heeft. Hoe ontstaat zonschade en hoe bescherm je jezelf het beste daartegen? Het lijkt misschien een uitgemolken onderwerp, maar het blijkt nog steeds keihard nodig om te blijven waarschuwen. En aangezien ik geloof dat verandering begint met begrip, hoop ik mijn steentje bij te dragen door je de processen uit te leggen die in jouw lichaam plaatsvinden onder invloed van de zon.

De zon en haar straling

Onze geliefde zon bestaat uit waterstofkernen die door een fusiereactie worden omgezet in heliumkernen. De fotonen die daarbij vrijkomen reizen als lichtstraling in de richting van onder andere onze aarde. Het zonlicht dat de atmosfeer bereikt bestaat uit ongeveer 50% infrarood licht (wat we waarnemen als warmte), 40% zichtbaar licht en 10% ultraviolet (UV) licht. Het UV licht bestaat verder uit 3 verschillende soorten straling: UV-A, UV-B en UV-C. Het grootste gedeelte van het UV licht wordt geabsorbeerd in de ozonlaag van onze dampkring [1]. Gelukkig maar, want deze straling maakt de zon naast één van de belangrijkste bronnen van leven ook een stille moordenares. Uiteindelijk bestaat de UV-straling in het zonlicht dat de oppervlakte van de aarde bereikt uit zo’n 95% UV-A en 5% UV-B straling. 

De effecten van UV-straling op ons lichaam

Het beetje zonnestraling dat ons uiteindelijk bereikt is desondanks voldoende om grote effecten op ons te hebben. De zon speelt namelijk een belangrijke rol in de aanmaak van vitamine D, omdat UV-B straling zorgt voor de omzetting van de voorloperstof 7-dehydrocholesterol naar vitamine D3 in de huid [2]. Vitamine D is een essentiële vitamine voor onder andere de ontwikkeling van onze botten en de bescherming van ons zenuwstelsel. Met een kwartiertje zomerzon per dag maakt je huid al voldoende vitamine D aan. 

Daarnaast lijkt zonlicht een rol te spelen in de aanmaak en regulering van de neurotransmitter serotonine. Dit stofje heeft een positieve invloed op je humeur en gevoel van welbevinden. Er blijkt een relatie te bestaan met het seizoen, de hoeveelheid zonlicht, en de concentratie en werkzaamheid van serotonine. Daarnaast zijn lage serotoninespiegels in verband gebracht met stemmingsstoornissen [3]. Meer zonlicht en meer serotonine worden geassocieerd met een betere stemming. Het wordt daarom ook wel het gelukshormoon genoemd!

UV-B straling stimuleert ook de aanmaak van melanine, het donkere pigment dat de huid bruin kleurt. Dit maakt je lichaam niet voor niets, want UV-straling is namelijk ook erg schadelijk voor je huid. De huid probeert zichzelf dus te beschermen door de UV-blokkerende stof melanine aan te maken en de bovenste huidlagen te verdikken. Echter gaan aan deze beschermende processen dus wel schade vooraf, met huidverbranding, huidveroudering, huidkanker en oogaandoeningen als mogelijk gevolg.  

Huidveroudering

Onze huid is het grootste orgaan van ons lichaam en bestaat uit de opperhuid, lederhuid en onderhuids bindweefsel. UV-A en UV-B straling verschillen van elkaar door hoe diep ze in de huid doordringen en welke effecten ze daar veroorzaken. UV-B heeft een kortere golflengte en draagt daardoor een hogere energie met zich mee. Deze straling wordt grotendeels tegengehouden door de hoornlaag van de huid, maar toch dringt ongeveer 30% verder door in de opperhuid. Hier veroorzaakt UV-B straling vervolgens voor DNA schade, huidverbranding en melanine aanmaak. Met UV-fotografie kan de productie van melanine gevisualiseerd worden, ook de pigmentatie die in het spectrum van het zichtbare licht nog niet te zien is. Deze video van kunstenaar Thomas Leveritt maakt op deze manier het “nog onzichtbare” zichtbaar.  

UV-A straling met een langere golflengte kan dieper in de huid doordringen, tot in de lederhuid. Deze huidlaag bevat zweetkliertjes, bloedvaten, zenuwen, lymfevaten, haarzakjes en talgklieren. In de lederhuid zorgt het eiwit collageen voor stevigheid en het eiwit elastine voor de elasticiteit van de huid. UV-A straling breekt deze eiwitten echter af, waardoor het huidverouderingsproces versneld wordt.

De zon is uiteindelijk de belangrijkste veroorzaker van rimpels, pigmentatie, roodheid en huidverzakkingen. Een treffend voorbeeld hiervan werd in 2012 gepubliceerd in het vooraanstaande wetenschappelijke blad The New England Journal of Medicine [4]. Deze foto toont het gezicht van een vrachtwagenchauffeur. Doordat het zonlicht 28 jaar lang door het raam aan de bestuurderskant op zijn gezicht heeft kunnen schijnen, is de linkerzijde van zijn gezicht meer blootgesteld aan UV-straling dan de rechterzijde. Het resultaat is vrij schokkend. 

Huidkanker

De schade die de zon veroorzaakt limiteert zich helaas niet tot cosmetische onaantrekkelijkheid. Er is een wetenschappelijke consensus dat chronische blootstelling aan de zon (en de zonnebank!) huidkanker veroorzaakt. Australië voert al jaren de ranglijsten aan met de hoogste percentages huidkanker, maar ook Nederland staat in de top 5 (!) met een incidentie van 25.7 per 100.000 inwoners in het jaar 2018 [5]. Daarmee staat huidkanker tevens bovenaan het lijstje meest voorkomende kankersoorten in Nederland [6].

Kanker is een ongecontroleerde woekering van lichaamscellen. Dit kan in vrijwel alle weefsels en organen van het lichaam ontstaan, en dus ook in de huid. De meest voorkomende vormen van huidkanker zijn plaveiselcelcarcinoom, basaalcelcarcinoom en melanoom [7]. 

• Het plaveiselcelcarcinoom is een kwaadaardige aandoening die ontstaat in de plaveiselcellen onderin de opperhuid. Het is een schilferende, zwerende en slecht genezende afwijking die zich via de lymfeklieren kan uitzaaien naar andere delen van het lichaam. Een door UV-straling ontstaan hoornig plekje (actinische keratose) kan een voorstadium zijn van dit type huidkanker.

• Bij het basaalcelcarcinoom zijn de basale cellen – waaruit nieuwe huidcellen ontstaan – van de opperhuid aan het woekeren. Het kan de vorm aannemen van een chronisch, rood of bruin, makkelijk bloedend bultje. Huidverbranding door de zon en een hoge blootstelling aan de zon in de jeugd zijn hierbij belangrijke risicofactoren. 

• Het melanoom is een ophoping van maligne pigmentcellen en lijkt daardoor vaak op een gekke grote moedervlek. Ook hier zijn chronische blootstelling aan UV-straling en verbranding in de jeugd belangrijke risicofactoren. Melanoom kan ook ontstaan in het oog. Een melanoom kan zich snel verspreiden via de lymfevaten naar onder andere de hersenen, botten, longen en lever. Hierdoor is het melanoom een levensbedreigende vorm van huidkanker. 

Er wordt gelukkig veel onderzoek gedaan naar hoe UV-straling de ontwikkeling van deze huidkankers beïnvloedt. UV-A straling heeft een belangrijke rol in het ontstaan van DNA schade, waarbij er mutaties in de genetische code kunnen komen. Onder invloed van UV-licht ontstaan er namelijk vrije zuurstofradicalen, die DNA en eiwitten kunnen beschadigen en daarmee de functie negatief beïnvloeden. Ook de verkorting van de telomeren (DNA uiteindes) wordt versneld door UV-A straling, waardoor celveroudering optreedt. Daarnaast lijkt UV-B straling het immuunsysteem te onderdrukken, wat betekent dat ons verdedigingsleger minder goed in staat is om slechte cellen op te ruimen [8][9]. Infecties en kanker krijgen daardoor de kans om op te rukken. 

Schade aan de ogen

Fotokeratitis is de verbranding van het hoornvlies en het oogslijmvlies door UV-straling, waardoor ontsteking ontstaat – een erg pijnlijke, maar gelukkig tijdelijke aandoening. Ook blijkt UV-B straling bij te dragen aan de ontwikkeling van cataract (de vertroebeling van de ooglens, in de volksmond “staar” genoemd), wat uiteindelijk leidt tot blindheid. 

Risicofactoren

Een belangrijke factor die het risico op zonschade en huidkanker bepaalt is je natuurlijke huidskleur. De zogenaamde Fitzpatrick schaal deelt de huid in 6 typen afhankelijk van de intensiteit van de pigmentatie. Hoe lichter de huid, hoe minder beschermend melanine er van nature aanwezig is en dus hoe hoger het risico op verbranding en DNA schade. Het risico op het ontwikkelen van huidkanker is daarom het hoogst bij mensen met een lichte huid. Een van nature donkere huid is beter beschermd tegen de zon, maar er bestaat nog steeds risico op huidkanker! 

Verder is de zonkracht van invloed op de schade die de UV-straling kan aanrichten. De zogenoemde UV-index is een maat voor de intensiteit van de UV-straling. Deze wordt beïnvloed door bewolking, stofdeeltjes in de atmosfeer, de afstand van de aarde tot de zon, en de hoeveelheid ozon in de dampkring. Een zomers middaguur heeft doorgaans een hogere zonkracht dan een winterse ochtend. We denken misschien dat het in Nederland wel meevalt met die zonkracht. Een zonnige dag in ons kikkerlandje is toch niets vergeleken met een zonovergoten strand in de tropen? Daar zit zeker wat in, want in de bergen en in landen dichtbij de evenaar kan de zonkracht zeer hoog zijn. Maar zelfs in Nederland kan de zonkracht oplopen tot een waarde van 8. Het KNMI heeft daarom samen met KWF Kankerbestrijding een zonkrachtschaal ontwikkeld (zie de tabel hieronder), waarbij de UV-index een indicatie geeft van hoe lang de huid van een gemiddelde Nederlander de middagzon kan verdragen [10]. 

Maak van zonbescherming een dagelijkse prioriteit

Ook voor huidschade en huidkanker geldt: voorkomen is beter dan genezen. Belangrijke noot daarbij is dat huidschade cumulatief is, wat inhoudt dat elke blootstelling aan UV-straling een bepaalde mate van schade veroorzaakt en dat dat elke keer bij de totaalsom opgeteld wordt. Na een dagje rood aanlopen op het strand herstelt je huid zo goed als mogelijk, maar op celniveau is al (onherstelbare) schade aangericht. Daardoor is huidschade eigenlijk niet te genezen, en is het des te belangrijker dat je zo vroeg mogelijk begint met het voorkomen van het ontstaan van die schade. 

Gelukkig is het gebruik van zonnebrandcrème in Nederland al vrij normaal. De mate van bescherming die daarin zit wordt uitgedrukt in SPF – Sun Protection Factor. Het getal erachter geeft aan hoeveel langer het duurt voordat UV-B stralen je huid rood kleuren. Hoe hoger het getal, hoe hoger de bescherming dus. Echter is de werkelijke bescherming meestal vele malen lager dan de theoretische bescherming, omdat er te weinig wordt gebruikt (ons bin zuunig) [11]. Daarom is het belangrijk om regelmatig te smeren en niet te zuinig te zijn. 

Zonnebrandcrème is dan wel het bekendste beschermende middel tegen de zon, maar het is zeker niet het enige. Zoals wel vaker is ook nu een combinatie van verschillende beschermingsmiddelen het meest effectief tegen de schadelijke effecten van de zon. Toen ik een tijdje in Australië woonde hoorde je iedereen de slogan “Slip, slop, slap!” roepen. Dat stond voor: Slip on a shirt, slop on sunscreen, slap on a hat! Beschermen tegen de zon was daar een dagelijkse prioriteit. Down under zijn ze al sinds de jaren ’80 actief met waarschuwen voor de gevaren van de zon. In Nederland lopen we misschien ietsje achter met de realiteitszin, maar in 2019 kwam KWF Kankerbestrijding met een soortgelijke campagne: “Smeren, kleren, weren” [12]. Voorlichting was er altijd al, maar op de een of andere manier komt het niet voldoende aan bij het (zonnende) publiek en lopen nog veel mensen onnodig risico op huidkanker. 

Alle adviezen op een rij

Dat mooie bruine kleurtje verliest ineens z’n aantrekkelijkheid als je weet dat het leidt tot rimpels, pigmentatievlekken, een uitgedroogde en uitgezakte huid, en mogelijk huidkanker. Dus voor de goede orde alle tips om je goed te beschermen tegen de schadelijke effecten van de zon nog eens op een rijtje.

Weren

• Check dagelijks de verwachte UV-index. Het KNMI geeft een duidelijk weekoverzicht en Buienradar toont de regionale UV-index op een kaart. 

• Mijd (onbeschermde) blootstelling aan direct zonlicht wanneer de zonkracht het sterkst is op een dag. Een goede indicatie is tussen 11 uur ’s ochtends en 3 uur ’s middags.

• Kies bij voorkeur voor plekjes in de schaduw.

• Ga niet onder de zonnebank. 

Kleren

• Draag bedekkende kleding. Hierbij maakt de dichtheid van de stof uit: een dun wit katoenen shirt heeft een veel minder hoge beschermingsfactor dan een dikke zwarte jeans. Er bestaat ook kleding met een UV-werende laag erin verwerkt. 

• Draag een hoed, pet of zonneklep om je hoofd en gezicht te beschermen. 

• Koop een zonnebril met een goede UV filter, minimaal categorie 2. 

Smeren

• Gebruik ook zonnebrandcrème als het bewolkt is. 

• Kies voor een zonnebrandcrème met een SPF van tenminste 30. 

• Smeer jezelf in met zonnebrandcrème ten minste 30 minuten voordat je de zon in gaat en breng het elke 2 uur opnieuw aan. Als je in het water bent geweest of veel hebt gezweet is het aan te raden om je na het afdrogen direct opnieuw in te smeren. Bedenk ook dat randjes van kleding of tassen de zonnebrandcrème van je huid af kunnen schuren, waardoor die plekken sneller onbeschermd zijn.

• Denk ook aan het insmeren van je oogleden, oorschelpen, lippen, nek, handen en tenen. Dit zijn regio’s die vaak vergeten worden, maar juist extra gevoelig zijn voor verbranding.

• Zorg goed voor je huid door dagelijks voldoende water te drinken en je eventueel ‘s avonds in te smeren met een vettige crème of zalf om het vochtgehalte van de huid te ondersteunen.

Als roodharige zit zonbescherming in mijn dagelijkse routine. Hoe meer je je bewust bent van de schadelijke effecten van de zon en hoe makkelijk het eigenlijk is om jezelf te beschermen, hoe meer je daadwerkelijk zult kunnen genieten van lekker buiten zijn (en uiteindelijk ook je eigen spiegelbeeld). Deze lijst lijkt misschien te lang om elke dag langs te lopen, maar ik beloof je: het wordt al gauw een tweede natuur. 

Geniet van de zon (!), want ze zorgt voor de aanmaak van gelukshormonen en vitamine D. Maar zoals met meerdere dingen: geniet met mate, en bescherm jezelf op een verstandige manier. 

Heeft dit artikel je nieuwe inzichten gegeven? Deel ze in een reactie hieronder!

Luister dit artikel als podcast:

Bronnen:
[1] Professor Patricia Shapley. The Ozone Layer. University of Illinois, 2012. 
[2] R. Nair & A. Maseeh. Vitamin D: The “sunshine” vitamin. Journal of Pharmacology & Pharmacotherapy, 2012.
[3] R. Sansone & L. Sansone. Sunshine, Serotonin, and Skin: A partial explanation for seasonal patterns in psychopathology? Innovations in Clinical Neuroscience, 2013
[4] J. Gordon & J. Brieva. Unilaterial Dermatoheliosis. The New England Journal of Medicine. 2012. 
[5] World Cancer Research Fund. Skin cancer statistics. 
[6] Kanker.nl. Cijfers over kanker 2019.
[7] M. Njoo. Huidkanker. Huidarts.com Kenniscentrum. 
[8] Solar and ultraviolet radiation. In: Radiation. International Agency for Research on Cancer. 2012. 
[9] J. D’Orazio et al. UV Radiation and the skin. International Journal of Molecular Science. 2013.
[10] KNMI. Uitleg over zonkracht. 
[11] I. Hesen. De zon: Hoe haar straling ons steeds zieker maakt. Scientias, 2019.
[12] KWF Kankerbestrijding. Smeren, kleren, weren.